W mojej książce „Luzjady (Os Lusíadas) w filatelistyce” napisałem, że w Makau znajdowało się Muzeum Camõesa – placówka kulturalna mieszcząca się w ogrodach noszących imię słynnego portugalskiego poety Luísa de Camõesa, który, według tradycji, część swojego eposu Luzjady miał napisać właśnie tam.
Casa Garden – Muzeum Camõesa w Makau
Ogrody zostały
założone w połowie XVIII wieku przez portugalskiego kupca Manuela Pereirę. Pod
koniec tego stulecia wydzierżawił on teren parku Brytyjskiej Kompanii
Wschodnioindyjskiej (EIC), a w jego środkowej części wkrótce wybudowano
posiadłość zarządcy EIC, znaną jako Casa Garden.
W 1835 roku
Brytyjczycy opuścili Jardim de Luís de Camões. Trzy lata później posiadłość
przeszła w ręce Lourenço Caetano Marquesa, męża spadkobierczyni Manoela
Pereiry. Marques był zapalonym hodowcą gołębi – ptaki tak licznie siadały na
gzymsach i dachu willi, że park z oddali przypominał wielkie ptasie gniazdo. Od
tego widoku wzięła się jego chińska (kantońska) nazwa, oznaczająca dosłownie
„Park Gniazd Białych Gołębi”.
Marques był
również miłośnikiem twórczości Luísa de Camõesa. W miejscu, gdzie poeta miał
rzekomo kończyć Luzjady, stworzył grotę z trzech ogromnych głazów i
umieścił w niej popiersie Camõesa. Obecna rzeźba z brązu autorstwa Manuela
Marii Bordalo Pinheiro została ustawiona w grocie w 1866 lub 1886 roku. Na
cokole wyryto trzy pierwsze zwrotki pieśni pierwszej Luzjad wraz z ich
tłumaczeniem na język chiński.
Pomnik Camõesa
w Makau
Casa Garden – Muzeum Camõesa w Makau
W 1885 roku
rząd Makau wykupił od Lourenço Marquesa posiadłość wraz z parkiem, a rok
później przekształcił je w park publiczny. W 1937 roku do Casa Garden
ostatecznie przeniesiono założone w latach 20. XX wieku Muzeum im. Luísa de
Camõesa (port. Museu Comercial e Etnográfico Luís de Camões).
Casa
Carden Casa Garden - Muzeum Camõesa w Makau, 1982
Casa
Garden - Muzeum Camõesa w Makau
Muzeum
prezentowało zbiory związane z historią, kulturą i sztuką Makau, a także
eksponaty dotyczące portugalskiego dziedzictwa kolonialnego: dzieła sztuki,
dokumenty, ceramikę i przedmioty codziennego użytku, przedstawiające życie
dawnych mieszkańców regionu.
Rys. 52 25-lecie Muzeum Camõesa w Makau – wystawa sztuki chińskiej
Niestety,
oryginalne Muzeum Luísa de Camõesa w Casa Garden zostało zamknięte dla
publiczności w 1989 roku. Jego zbiory i działalność przeniesiono do innych,
większych instytucji. Dziś Casa Garden pełni funkcje kulturalne pod nadzorem
rządu Makau i bywa miejscem wystaw czasowych.
Spuściznę
muzealną Makau – w tym sztukę chińską, portugalską i dialog międzykulturowy –
kontynuują inne instytucje, przede wszystkim Muzeum Sztuki Makau (Macao Museum
of Art, MAM) w Centro Cultural de Macau.
Muzeum Luísa
de Camõesa oficjalnie zamknięto w 2016 roku. Jego zbiory, funkcje i misja
zostały przejęte przez MAM, które od 1999 roku jest główną placówką artystyczną
regionu. To MAM odziedziczyło znaczną część kolekcji historycznej z Casa
Garden, prezentując sztukę chińską, portugalską i międzynarodową w znacznie
większej przestrzeni.
Sam budynek
Casa Garden pozostał własnością rządu Makau i wciąż służy celom kulturalnym,
choć już nie jako stałe muzeum.
W 1989 roku
wydano serię znaczków przedstawiających kolekcję obrazów G. Smirnoffa,
znajdującą się wówczas jeszcze w Muzeum Camõesa. Dzięki temu wydaniu pocztowemu
poznałem niezwykłą historię rosyjskiego malarza Jerzego Smirnowa.
Muzeum Camõesa
w Makau, 1989 – kolekcja obrazów G. Smirnowa
Artyści Zachodu w Makau
Od XVIII wieku
malownicze krajobrazy Makau przyciągały wielu zachodnich artystów. Wśród
najbardziej znanych znajdują się George Chinnery (1774–1852), Auguste Borget
(1808–1877) i George Smirnoff (1903–1947). O Chinnerym pisano już wielokrotnie,
tym bardziej warto przyjrzeć się dziś postaci Smirnoffa – rosyjskiego malarza,
dla którego portugalska enklawa stała się ostatnim bezpiecznym portem w
burzliwym czasie wojny.
Auguste
Borget, Wiejski plac, Hongkong 1838 – znaczek 1987
George Chinnery – 200-lecie przybycia do Makau, 2025 Kościół i Schody św.
Pawła, Makau
George Chinnery – Koszary św. Franciszka, 2025
George Chinnery, Widoki Makau, 1994
George Chinnery – 200-lecie urodzin, 1974
George Chinnery - 200-lecie przybycia do Makao, 2025
George Smirnoff
Jurij (ang. George, pol. Jerzy) Witaliewicz Smirnow (Smirnoff)[1] (1903–1947) – architekt, malarz i kronikarz wojennego Makau – urodził się 27 października 1903 roku we Władywostoku.
Ucieczka do neutralnego Makau
Smirnoff był
zmuszony uciekać z Rosji do Chin. Jego wędrówka wiodła przez Harbin, Tsingtao i
Hongkong, zanim wiosną 1944 roku osiadł w neutralnym Makau – jedynym miejscu,
gdzie jego rodzina mogła liczyć na względne bezpieczeństwo. Tam spędzili rok,
aż do końca wojny w 1945 roku.
Makau, choć
wolne od działań wojennych, przeżywało ogromny kryzys humanitarny. Po
japońskiej inwazji na Chiny miasto zachowało neutralność, co przyciągnęło
dziesiątki tysięcy uchodźców. Populacja wzrosła z ok. 120 tys. w 1936 roku do
ok. 400 tys. w 1940 roku.
Wojna na
Pacyfiku wywołała kolejną falę uchodźców, prowadząc do głodu, chorób i kryzysu
porządku publicznego. W takich realiach Smirnoff musiał porzucić pracę
projektanta i poświęcić się malarstwu, aby utrzymać rodzinę.
Mecenat w czasach kryzysu
W tym trudnym
okresie artystę wsparł Pedro José Lobo – dyrektor Departamentu Gospodarki.
Zlecił Smirnoffowi wykonanie około sześćdziesięciu prac, które podarował
później rządowi Makau. (Wspomina się też o zamówieniu pięćdziesięciu obrazów
przez Leal Senado (Rada Miejska)[2],
płatnych po 50 patacas każdy). Prace te trafiły do kolekcji Muzeum
Handlowo-Etnograficznego Luísa de Camõesa. Dzięki temu mecenatowi Smirnoff mógł
utrzymać pięcioosobową rodzinę.
Leal Senado
Artysta
angażował się też w życie kulturalne kolonii: malował scenografie teatralne,
projektował logo, prowadził kursy artystyczne. Jest również autorem winiety
dziennika „O Clarim”.
Zmarł
przedwcześnie w 1947 roku, w wieku 44 lat. Jeden z jego adresów w Makau – w
Pátio das Seis Casas, za kościołem św. Wawrzyńca – znajdował się w pobliżu
miejsca, gdzie niegdyś mieszkał George Chinnery.
Świadectwo córki: Irena Smirnoff o latach wojny w Makau
Wstrząsające i osobiste
wspomnienia z tamtego okresu pozostawiła córka artysty, Irena Smirnoff, spisane
w 2016 roku:
„Podczas ostatniego półtora roku
japońskiej okupacji Hongkongu w czasie II wojny światowej mój ojciec, George
Smirnoff, wraz z innymi rosyjskimi uchodźcami, postanowił przenieść rodzinę do
jedynego bezpiecznego miejsca, do którego mogliśmy dotrzeć – małej sąsiedniej
portugalskiej kolonii, Makao.
Jako „Biali Rosjanie” żyliśmy
wówczas w swoistej próżni. Byliśmy bezpaństwowcami, więc nikt nie czuł się za
nas odpowiedzialny. Japończycy zaklasyfikowali nas – wraz z innymi, takimi jak
liczni Portugalczycy urodzeni w Hongkongu – jako „obywateli państw trzecich”.
Nie byliśmy obywatelami państw alianckich (co wiązało się z internowaniem, ale
i racjami żywnościowymi w obozach). Nie byliśmy też obywatelami państw
sprzymierzonych z Japonią, jak Niemcy czy Włochy; ani neutralnych, jak
Irlandczycy, Szwajcarzy czy Szwedzi. Biali Rosjanie w Chinach istnieli wówczas
w dyplomatycznej ziemi niczyjej.
Ponieważ nikt się nami nie
zajmował, musieliśmy – jakoś – radzić sobie sami. To były bardzo trudne czasy.
Mieszkaliśmy, gdzie się dało – przez pewien czas nawet w francuskim klasztorze
w Causeway Bay. Po jednym z amerykańskich nalotów na Hongkong, kiedy nasz dom w
Tsim Sha Tsui został zniszczony, w końcu musieliśmy wyjechać. Makao było
jedynym miejscem, do którego mogliśmy się udać.
Ojciec i ja popłynęliśmy
pierwszym promem z Hongkongu do Makao; podróż trwała wtedy cztery godziny.
Przybyliśmy do Makao praktycznie z niczym, poza tym, co mogliśmy unieść. Nieco
później, moja matka dołączyła z dwojgiem małych dzieci, moją siostrą i bratem.
Ona również przybyła z bardzo niewielkim dobytkiem i musiała oddać swój złoty
ślubny pierścionek jako ostatnią łapówkę, aby dostać się na prom przed
opuszczeniem Hongkongu.
Naszym pierwszym domem w Makao
był salon z jadalnią w hotelu Bela Vista. Dawniej jeden z lepszych hoteli w
Makao, pięknie położony na fundamentach starego fortu z widokiem na Praia
Grande, wojenny Bela Vista daleki był od luksusu, ale zapewniał upragnioną
przystań.
Podobnie jak inne miejsca, np.
Macao Club, Bela Vista służył za zakwaterowanie dla setek – a może tysięcy –
uchodźców przybyłych z Hongkongu. Wszystkie dzieci spały rzędami na podłodze,
upchane jak małe sardynki; nie miało to znaczenia – po prostu cieszyliśmy się,
że jesteśmy z dala od bezpośredniego niebezpieczeństwa.
Ojciec szukał dla rodziny stałego
lokum w mieście i ostatecznie znalazł najwyższe piętro domu w podwórku znanym
jako Pátio de Seis Casas – „Dziedziniec Sześciu Domów”, przy cichej bocznej
uliczce nieopodal jednego z uroczych, starych kościołów Makao[3].
Zbierając przez lata informacje
biograficzne o moim ojcu, dowiedziałam się, że jego życie było wstrząsane przez
okoliczności, niespełnione i trudne. Mój ojciec, George Smirnoff, i Jurij
Brynner urodzili się w tym samym mieście – Władywostoku, na dalekim wschodzie
Rosji – z różnicą około dziesięciu lat. Ich dalsze losy potoczyły się jednak
zupełnie inaczej.
Jurij Brynner skończył w Stanach
Zjednoczonych jako gwiazdor sceny i ekranu, utalentowany artysta wykonawczy,
znany w każdym domu. Po latach ucieczki przed niebezpieczeństwem – z
Władywostoku do Harbinu, potem do Tsingtao, następnie do Hongkongu i Makao, i z
powrotem do Hongkongu – wędrówki, w którą ciągnął za sobą rodzinę, George
Smirnoff nigdy nie zdołał opuścić Chin. Po latach takiego życia spoczął na
cmentarzu w Hongkongu, ironicznie – w Happy Valley.
Półtora roku, które spędziliśmy w
Makao podczas II wojny światowej, było prawdopodobnie najbardziej pokojowym i
owocnym okresem w smutnym życiu George'a Smirnoffa. W tamtym czasie nie
mieliśmy niczego materialnego. Ale nasza rodzina była razem, ludzie Makao byli
dla nas cudowni i hojnie okazywali wszelką pomoc i wsparcie, a na stole
codziennie był posiłek.
Moja siostra Nina i ja
chodziłyśmy do szkoły – słynnej lokalnie Santa Rosa de Lima na Praia Grande – i
w miarę wojennych możliwości prowadziłyśmy normalne życie. W Makao nie było
wtedy transportu motorowego – wszędzie chodziliśmy pieszo. Wszyscy tak robili –
i nie uważaliśmy tego za coś dziwnego. To były szczęśliwe czasy.
Był to szczęśliwy czas również
dla mojego ojca, prawdopodobnie najbardziej osobiscie satysfakcjonujący okres w
jego krótkim życiu. Dr Pedro José Lobo, jeden z czołowych wówczas biznesmenów i
polityków Makao, zlecił mu namalowanie serii widoków miasta takiego, jakim
wtedy było. Mógł malować, co tylko chciał – kościoły, fortece, pejzaże morskie
i uliczne sceny. Dzięki hojnemu mecenatowi dr. Lobo po raz pierwszy uwolnił się
od bezpośrednich trosk finansowych. Ojciec Albert Cooney, jeden z nauczycieli w
pobliskiej szkole salezjańskiej, zapewnił farby, zapas papieru – i dał początek
trwałej przyjaźni.
George Smirnoff mógł spędzać dni
na szkicowaniu i malowaniu, wpatrywaniu się w sceny, które później uwieczniał
na papierze lub desce (płótna nie było), albo po prostu na łowieniu ryb i
rozmyślaniu. Ten mroczny okres, z wojną zawsze tuż za horyzontem, był niemal
jedynym czasem w życiu, gdy mój ojciec był naprawdę w zgodzie ze sobą i ze
swoim otoczeniem.
Często towarzyszyłam ojcu, gdy
wybierał się na poszukiwanie tematów do akwarel. Siadał na długo i wpatrywał
się w muliste wody, dżonki na kanale czy jakiś fragment wzgórz Makao i wody od
strony Praia Grande, które w tamtych czasach było nadbrzeżną drogą na murze
oporowym, a dziś, z powodu licznych prac rekultywacyjnych, leży daleko w głębi
lądu. Było spokojnie i relaksująco. Raz, po całym naszym życiu w Chinach, wojna
i chaos nie podążyły za nami. Po włóczędze po mieście wracaliśmy do domu, a
późnym wieczorem szkicował i kolorował z pamięci to, co widział wcześniej
danego dnia. Jeśli porównało się jego obraz z rzeczywistym miejscem, było to
niemal jak fotografia. Myślałam, że tak pracuje każdy artysta-akwarelista.”
Dziedzictwo artystyczne
Dzieła
Smirnoffa przetrwały jako bezcenny dokument epoki. W 1985 roku, z okazji
25-lecia Muzeum Luísa de Camõesa, wydano album z 60 jego akwarelami. W 2003
roku, w stulecie urodzin, zorganizowano wystawę „Safe Harbor / Porto Seguro”,
a towarzyszący jej katalog zaprezentował 74 prace przedstawiające Makau lat 40.
XX wieku.
W 2010 roku do
zbiorów Muzeum Sztuki Makau trafił nieznany wcześniej portret z 1945 roku,
przedstawiający Cecílię Marię Yvanovich – młodą mieszkankę Makau, która wraz z
rodziną znalazła tam schronienie. Obraz ten, podarowany przez modelkę, stanowi
rzadki przykład portretu w dorobku Smirnoffa, znanego przede wszystkim z
pejzaży.
Smirnoff,
rosyjski tułacz, odnalazł w przepełnionym uchodźcami Makau nie tylko fizyczne
schronienie, lecz także artystyczną przestrzeń i ludzką życzliwość. Jego
akwarele są dziś zarówno dziełami sztuki, jak i przejmującymi świadectwami
historii.
Biografia – uzupełnienie
Jurij Smirnow
uciekł z Rosji wraz z matką po rewolucji bolszewickiej. Osiedlili się w
Harbinie, gdzie ukończył studia architektoniczne i ożenił się z Niną Pleszakow.
W 1934 roku urodziła się ich córka Irina.
W 1937 roku,
przez Tsingtao, przybył do Hongkongu. W 1941 roku pracował jako architekt w
firmie Marsman and Co., angażując się w projekty obronne. Po zajęciu Hongkongu
przez Japonię został zatrudniony przy malowaniu murali w ramach robót
publicznych, ale jego brak zaangażowania wzbudził podejrzenia Kempeitai.
Znalezienie w jego domu nielegalnego bimbru doprowadziło do krótkiego
uwięzienia w Stanley. Po amnestii wyjechał z córką Ireną do Makau, krótko po
tym, jak ich dom został zbombardowany 1 grudnia 1943 roku.
Jego żona Nina
z pozostałą dwójką dzieci – Niną („Lalą”) i Aleksandrem – dołączyła do nich
później.
W Makau w 1944
roku powstał cykl 63 akwarel przedstawiających krajobrazy kolonii,
przechowywany w Museu Luís de Camões. Równolegle podejmował prace zarobkowe na
utrzymanie rodziny. Dziś uchodzi za jednego z najważniejszych malarzy
dokumentujących obraz dawnego Makau.
W październiku
1945 roku powrócił do Hongkongu i podjął pracę w Public Works Department. Zmarł
tam w 1947 roku.
Rodzina
- Żona: Nina
Smirnow (z domu Pleszakow)
- Dzieci:
– Irina (Irena) Smirnow, później Garfinkle (1934–2023)
– Nina (Lala)
– Aleksander (Alexander)
Źródła:
·
https://macauantigo.blogspot.com/
·
https://nenotavaiconta.wordpress.com/tag/museu-luis-de-camoes/
·
https://nenotavaiconta.wordpress.com/tag/george-smirnoff/
·
https://www.facebook.com/MAM.Macao
©Andrzej Philips –
artykuł podlega prawom autorskim - korzystanie wymaga podanie autora i źródła
artykułu.
Książki wydane przez Andrzeja Philipsa
· Moje blogowanie, Wyd. Anatta 2020,
· The Philips family
history – Galician German Family Story, Wyd. Anatta 2024,
·
Allan B. Crawford – the Thomas Cook of the South Atlantic, 2024
·
Padrões: Historical Stone Markers of Portuguese Maritime
History - Wayfaring Philatelist – History of Portuguese Discoveries Shown in Stamps [Padrões: Historyczne kamienne znaczniki
portugalskiej historii morskiej - Filatelistyczne wędrówki – Historia
portugalskich odkryć pokazana na znaczkach], 2024
·
Historia rodziny Philips – Z Lotaryngii przez Galicję
do Polski, 2025
·
Podróż za ziemniakami po świecie od Wielkopolski do
Tristan da Cunha, 2025
·
Heim ins
Reich – Das Schicksal der Deutschen aus Galizien im Zweiten Weltkrieg, 2025
[1] Jurij
Witaliewicz Smirnow (w zachodnim zapisie: Yuri (George) Vitalievich Smirnoff)
[2] Leal Senado — historyczny budynek w Makau, wzniesiony w 1784 r. jako siedziba rady miejskiej. Nazwa („Lojalny Senat”) pochodzi od tytułu nadanego Makau przez króla Portugalii w 1654 r. za wyjątkową wierność Koronie. Budynek pełnił funkcję centrum administracyjnego (Rada Miasta) i sądowego kolonialnego Makau, a od 2005 r. jest częścią wpisanego na listę UNESCO „Historycznego Centrum Makau”. Obecnie mieści Biuro Spraw Municypalnych oraz bibliotekę publiczną w stylu portugalskim.
[3]
W bezpośrednim sąsiedztwie Pátio de Seis Casas
w Macau znajduje się jeden z najważniejszych i najstarszych kościołów
miasta: Igreja de Santo Agostinho (Kościół św. Augustyna). To właśnie ten
kościół, którego fasadę w 1944 roku uwiecznił na akwareli George Smirnoff.
Stanowią one niemal nierozłączny zespół zabytkowy.
